Giới Thiệu
Xã hội Việt Nam đang chứng kiến sự gia tăng nhận thức về các dấu hiệu sớm của các rối loạn phổ tự kỷ (autism spectrum disorder – ASD) và chứng tăng động giảm chú ý (Attention Deficit Hyperactivity Disorder – ADHD) ở trẻ em. Nhiều cộng đồng mạng xã hội chia sẻ kinh nghiệm liên quan đến những trẻ có biểu hiện chậm nói, tiếp xúc bằng mắt kém hoặc có sự hiếu động quá mức, dẫn đến sự quan tâm sâu sắc nhưng cũng không ít sự nhầm lẫn và lo lắng không cần thiết. Bài viết này nhằm mục đích cung cấp thông tin khoa học, giúp cha mẹ phân biệt giữa sự đa dạng phát triển bình thường và các dấu hiệu đỏ (red flags) cần đánh giá chuyên môn, đồng thời nhấn mạnh lợi ích của việc can thiệp sớm, góp phần hỗ trợ phát triển toàn diện cho trẻ.
Những Dấu Hiệu Phát Triển Sớm và Các Mốc Phát Triển Quan Trọng
Hiểu được các mốc phát triển tiêu chuẩn là điều nền tảng để cha mẹ có thể nhận diện kịp thời những khó khăn tiềm tàng. Ví dụ, đa số trẻ trong vòng 6 tháng đầu biết phản hồi khi gọi tên, duy trì tiếp xúc mắt, và bộc lộ tình cảm qua biểu cảm khuôn mặt hoặc cử chỉ. Đến 9-12 tháng tuổi, trẻ thường có khả năng giao tiếp bằng cử chỉ như chỉ trỏ hoặc đưa đồ vật để giao tiếp (joint attention). Giai đoạn 12-18 tháng là thời điểm bắt đầu trẻ có thể nói được những từ đơn giản, thể hiện sự tương tác xã hội qua bắt chước, và phản ứng với môi trường xung quanh.
Ở trẻ có dấu hiệu tự kỷ, những mốc này thường bị trì hoãn hoặc thể hiện không đầy đủ, như không biết phản hồi khi gọi tên, không duy trì tiếp xúc bằng mắt hoặc không sử dụng cử chỉ để giao tiếp. Trẻ ADHD thường biểu hiện sự khó tập trung, dễ bị phân tâm, hoặc có hoạt động vận động quá mức so với tuổi.
Phân Biệt Đa Dạng Phát Triển và Các Dấu Hiệu Cảnh Báo
Quan trọng nhất là nhận ra rằng không phải trẻ nào chậm nói hoặc hiếu động cũng có rối loạn. Trẻ phát triển chậm hơn các bạn đồng trang lứa đôi khi chỉ do khác biệt cá nhân hoặc do môi trường kích thích chưa đủ. Tuy nhiên, khi có những triệu chứng kết hợp như mất kỹ năng giao tiếp xã hội, không phản ứng với tên gọi, không thể duy trì chú ý thậm chí trong vài phút, hoặc có hành vi lặp đi lặp lại khác thường, đó là lúc cần được khám đánh giá chuyên sâu.
Một bảng so sánh dưới đây giúp cha mẹ và người giám hộ phân biệt rõ hơn:
| Đặc điểm | Đa dạng phát triển bình thường | Dấu hiệu cảnh báo ASD/ADHD |
|---|---|---|
| Phản hồi khi gọi tên | Thường phản hồi | Không hoặc rất ít phản hồi |
| Tiếp xúc bằng mắt | Giao tiếp bằng mắt rõ ràng | Tránh hoặc không duy trì |
| Ngôn ngữ | Chậm nói nhưng biết biểu đạt phi ngôn ngữ | Không phát triển ngôn ngữ hoặc từ ngữ rất hạn chế |
| Chú ý và vận động | Hoạt động năng động phù hợp lứa tuổi | Rất hiếu động/khó kiểm soát hoặc quá ít vận động |
| Giao tiếp xã hội | Quan tâm đến người khác, giao tiếp bằng cử chỉ, biểu cảm | Ít hoặc không quan tâm đến người khác, ít hoặc không dùng cử chỉ |
Lợi Ích của Việc Sàng Lọc và Can Thiệp Sớm
Các nghiên cứu quốc tế đã chứng minh can thiệp sớm giúp cải thiện đáng kể khả năng ngôn ngữ, kỹ năng xã hội và học tập của trẻ em mắc ASD hoặc ADHD. Việc khám sàng lọc thường được thực hiện bởi bác sĩ nhi khoa chuyên khoa thần kinh hoặc chuyên gia phát triển trẻ, sử dụng các công cụ chuẩn như M-CHAT (Modified Checklist for Autism in Toddlers) cho tự kỷ hoặc các thang đánh giá tăng động giảm chú ý.
Can thiệp được thực hiện càng sớm, hiệu quả điều trị càng cao. Các liệu pháp đã được chứng minh gồm:
– Liệu pháp ngôn ngữ (speech therapy): Giúp trẻ phát triển kỹ năng giao tiếp.
– Liệu pháp nghề nghiệp (occupational therapy): Hỗ trợ trẻ trong các kỹ năng sinh hoạt và vận động.
– Liệu pháp hành vi (behavioral therapy), như Applied Behavior Analysis (ABA): Cải thiện các kỹ năng xã hội và giảm hành vi không mong muốn.
Nguy Cơ Từ Các Trung Tâm Không Đủ Chuyên Môn
Sự bùng nổ thông tin trên mạng xã hội tạo nên sự quan tâm nhưng cũng dẫn đến tình trạng nhiều cha mẹ tìm đến các trung tâm “đào tạo” chưa được kiểm chứng chuyên môn – nơi hứa hẹn nhiều nhưng thiếu căn cứ khoa học. Điều này không chỉ lãng phí thời gian và tài chính mà còn khiến trẻ bỏ lỡ cơ hội can thiệp đúng chuyên môn kịp thời.
Cha mẹ nên lựa chọn các chuyên gia có chứng nhận từ các cơ sở y tế uy tín, các bác sĩ nhi khoa, bác sĩ thần kinh hoặc chuyên gia phát triển được đào tạo bài bản.
Vai Trò Của Cha Mẹ và Gia Đình Trong Can Thiệp Phát Triển
Một môi trường gia đình yêu thương, kiên nhẫn hỗ trợ và tạo điều kiện cho trẻ phát triển toàn diện là yếu tố không thể thiếu. Cha mẹ nên:
– Thực hiện các hoạt động chơi có cấu trúc giúp phát triển kỹ năng giao tiếp và phối hợp vận động.
– Khuyến khích giao tiếp bằng mọi hình thức: lời nói, cử chỉ, hình ảnh.
– Có thái độ chấp nhận và tôn trọng sự đa dạng về phát triển của trẻ, tránh gán nhãn tiêu cực.
Ví dụ, chơi các trò chơi tương tác như kể chuyện, hát hoặc dùng thẻ hình ảnh có thể kích thích sự tập trung và khả năng ngôn ngữ ở trẻ.
Trường Hợp Minh Họa: Bé Linh – Hành Trình Nhận Biết và Can Thiệp Sớm
Bé Linh, 18 tháng tuổi tại Hà Nội, được mẹ đưa đi khám sau khi mẹ nhận thấy bé không phản hồi khi gọi tên, ít giao tiếp bằng mắt và chưa nói được từ nào dù các bạn cùng trang lứa đã nói vài từ. Qua thăm khám, bác sĩ phát hiện bé có dấu hiệu tự kỷ nhẹ và giới thiệu liệu trình can thiệp ngôn ngữ kết hợp trị liệu hành vi.
Sau 6 tháng kiên trì can thiệp với sự cộng tác của gia đình và chuyên gia, bé Linh bắt đầu đáp ứng tốt hơn, biết dùng cử chỉ giao tiếp và có những từ đơn giản. Mẹ Linh chia sẻ: “Việc được can thiệp sớm là điều may mắn nhất, giúp bé có cơ hội phát triển và hoà nhập với các bạn.”
Kết Luận
Nhận biết sớm các dấu hiệu tự kỷ và ADHD giúp trẻ có cơ hội được can thiệp kịp thời, phát huy tối đa tiềm năng. Điều quan trọng là cha mẹ cần hiểu rõ sự khác biệt giữa đa dạng phát triển và những dấu hiệu đỏ cần chuyên gia đánh giá. Đầu tư vào các liệu pháp khoa học và tìm kiếm chuyên gia uy tín là con đường đúng đắn giúp trẻ phát triển toàn diện.
Môi trường gia đình đồng cảm, kiên nhẫn cùng với các phương pháp can thiệp đúng đắn không chỉ giúp “trị liệu”, mà còn mở ra một tương lai không rào cản cho trẻ tự kỷ và ADHD tại Việt Nam.
